Studentowicz Kazimierz Stefan, pseud.: Bolesław Korzon, Andrzej Skiba, Savonarola (1903–1992), ekonomista, publicysta, tłumacz, działacz polityczny.

Ur. 30 IX w Krakowie, w rodzinie inteligenckiej, wywodzącej się ze szlachty osiadłej przed powstaniem styczniowym na Żmudzi, był synem Leopolda, nauczyciela matematyki, i Marii z Halikowskich, pochodzącej z Nowego Targu. Miał braci: Mariana (1901–1933), prawnika, rejenta w Nowym Targu, i Czesława (1905–1941), doktora prawa, prezesa sądu w Kętach, oraz siostrę Jadwigę (1911–1943), absolwentkę geografii UJ.

Po wczesnej śmierci rodziców opiekował się S-em krewny matki Józef Kaczmarczyk, profesor teologii UJ. W l. 1916–20 uczęszczał S. w Krakowie kolejno do pijarskiego Małego Seminarium Duchownego i Gimnazjum św. Anny. Od r. 1920 działał w polskiej YMCA. Po zdaniu w r. 1921 matury i ukończeniu rocznego kursu dla abiturientów przy średniej szkole handlowej, studiował od r. 1922 na Wydz. Prawa UJ. Równocześnie pracował w Polsko-Amerykańskim Banku Ludowym, a w l. 1923–6 w Polskim Banku Krajowym (od r. 1924 Bank Gospodarstwa Krajowego – BGK). W r. 1923 został członkiem Zrzeszenia Pracowników Banków Państw., wstąpił też do Związku Podhalan. Stopień magistra praw uzyskał w r. 1925, po czym poświęcił się karierze naukowej. Jesienią t.r. wyjechał na stypendium do London School of Economics. Po powrocie w r. 1926 doktoryzował się z ekonomii na UJ na podstawie pracy Stosunki walutowe w Anglii przed wojną i jej powrót do waluty złotej po wojnie, napisanej pod kierunkiem Adama Krzyżanowskiego. W l. 1926–8 jako stypendysta Fundacji Kościuszkowskiej przebywał na studiach doktoranckich na Columbia University w Nowym Jorku. Odbył praktyki zawodowe w nowojorskich Federal Reserve Bank i National City Bank, a podczas wakacji uczył w szkołach dla młodzieży polonijnej. W r. 1928 uzyskał na Columbia University stopień doktora filozofii na podstawie pracy The changed monetary position of gold after the War.

Po powrocie do kraju zamieszkał S. w Warszawie i rozpoczął pracę jako zastępca kierownika w Dep. Ekspertyz Przemysłowych BGK. Od r. 1928 należał do Polskiego Tow. Ekonomicznego. Latem 1929 odbył kilkutygodniową praktykę zagraniczną w bankach niemieckich, m.in. Reichskreditgesellschaft w Berlinie. W r. 1932 wszedł do redakcji miesięcznika „Bank”, kierowanego przez Stefana Buczkowskiego, oraz dwutygodnika „Gospodarka Narodowa”, kierowanego przez Czesława Bobrowskiego. Uczestniczył w klubie dyskusyjnym „Gospodarki Narodowej” popierającym politykę rolną Juliusza Poniatowskiego, jednak w r. 1935 wskutek konfliktu personalnego wystąpił z redakcji tego pisma. W r. 1937 rozpoczął współpracę z dwutygodnikiem „Bunt Młodych” (od marca t.r. „Polityka”, od początku r. 1939 – tygodnik), redagowanym przez Jerzego Giedroycia oraz z miesięcznikiem „Drogi Polski”, redagowanym przez Stanisława Gąsiorowskiego (z czasopismem tym współpracował do r. 1938). Od r. 1939 należał do związanego ze Stronnictwem Ludowym Zrzeszenia Inteligencji Ludowej i Przyjaciół Wsi, kierowanego przez Franciszka Bujaka. Ogłosił w r. 1937 pracę Dewaluacja a kryzys gospodarczy (W.), w której krytykował zaniechanie dewaluacji polskiej waluty oraz broszurę Polityka gospodarcza państwa (W.), wydanej nakładem „Buntu Młodych”. Był też autorem części gospodarczej oraz redaktorem manifestu programowego „Polityki” pt. Polska idea imperialna (W. 1938). Stał się twórcą programu gospodarczego „Polityki”; odwoływał się do nauki św. Tomasza z Akwinu o społecznym charakterze dochodów z własności, przekraczających życiowe potrzeby właściciela i przymusie ich reinwestycji, propagował umiarkowany interwencjonizm państwa w celu ograniczenia monopoli w gospodarce, przeciwstawiał się monetaryzmowi, krytykował politykę gospodarczą wicepremiera Eugeniusza Kwiatkowskiego. Zalecał w „Polityce” prawną dyskryminację ludności żydowskiej w Polsce, by zmusić ją do emigracji. Przetłumaczył z języka angielskiego pracę J. Robinson „Wstęp do teorii zatrudnienia” (W. 1939, wyd. 2, W.–Ł. 1947). Popierany przez szefa Obozu Zjednoczenia Narodowego, gen. Stanisława Skwarczyńskiego, w planowanych na r. 1940 wyborach miał kandydować do Sejmu (m.in. z Adolfem i Aleksandrem Bocheńskimi) jako przedstawiciel Klubu „Polityki”.

Po wybuchu drugiej wojny światowej, wraz z grupą pracowników BGK, utworzył S. jesienią 1939 spółdzielnię pracy «Spólnota». Od r. 1940 do poł. r. 1942 pracował jako kierownik zaopatrzenia w firmie cukierniczej «Emil Wedel i Syn S.A». W poł. r. 1940 wstąpił do konspiracyjnej organizacji «Unia», kierowanej przez Jerzego Brauna; wszedł do jej Komitetu Wykonawczego, a wkrótce potem do Zarządu Głównego i Rady Programowej, gdzie zajmował się problematyką gospodarczą. Jako zapalczywy i nieustępliwy dyskutant był w «Unii» nazywany Savonarolą. Pod koniec t.r. wraz z m.in. Braunem i Janem Hoppe bezskutecznie prowadził rozmowy zjednoczeniowe z działaczami podziemnego Stronnictwa Narodowego. Od listopada 1942 redagował organ «Unii» „Naród”. Jako podziemne wydawnictwa «Unii» powielił rozpowszechniane t.r. anonimowo prace: Zagadnienia żydowskie, Organizacja „unionizmu” jako ruchu ideowego i Ustrój polityczny Polski, ponadto pod pseud. Bolesław Korzon Polityka zagraniczna Polski, a pod pseud. Andrzej Skiba Zagadnienia społeczno-gospodarcze. W r. 1943 ukazały się kolejne prace S-a: Ustrój pracy i współwłasności oraz Deklaracja społeczno-gospodarcza unionizmu. We wszystkich tych broszurach propagował S. reformy społeczne i gospodarcze oparte na katolickiej nauce społecznej, a pod wpływem m.in. Feliksa Konecznego głosił też koncepcję Międzymorza, tj. federacji państw położonych między Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem Czarnym, oraz konieczność szerzenia przez Polskę cywilizacji łacińskiej na Wschodzie. Po wejściu «Unii» 13 II 1943 w skład Stronnictwa Pracy (SP) został członkiem Komitetu Wykonawczego jego Zarządu Głównego oraz kierował jego wydziałami: społeczno-gospodarczym, ustrojowo-politycznym, zagranicznym i statutowo-organizacyjnym. Redagował nadal „Naród”, przekształcony wtedy w organ SP (w lipcu 1943 wspólnie ze Stefanem Kaczorowskim, redaktorem miesięcznika „Reforma”, także połączone wydanie obu czasopism). Pismo przestało się ukazywać po rozbiciu w styczniu 1944 przez Gestapo tajnej drukarni i komórki powielaczowej, którą prowadził S. W wynajętym przez niego lokalu przy ul. Trębackiej odbywały się stale posiedzenia Komitetu Wykonawczego SP. S. współtworzył program stronnictwa, przyjęty 15 VII t.r., i propagował interwencjonizm państwowy, wspieranie spółdzielczości, nacjonalizację kluczowych gałęzi przemysłu, system pełnego zatrudnienia i planowania gospodarczego oraz ograniczenie wolnej konkurencji przy zachowaniu mechanizmu rynkowego i poszanowaniu własności prywatnej. Wg Hoppego S. «wniósł duży wkład do umysłowego życia „Unii” […], był mistrzem zaradności […]. Umiał zdobywać pieniądze, tajne lokale, montować drukarnie».

Po wybuchu powstania warszawskiego 1944 r. został S. komendantem obrony przeciwpożarowej na ul. Sapieżyńskiej. Wraz z Ignacym Barskim zredagował w sierpniu t.r. na Starym Mieście kilka numerów dziennika „Kurier Stołeczny”. W czasie zebrań kierownictwa SP potępiał decyzję o wybuchu powstania. Po jego upadku zbiegł z pociągu zmierzającego do obozu przejściowego w Ursusie; zamieszkał w pow. miechowskim, a w grudniu przybył do Krakowa. Po wyzwoleniu miasta spod okupacji niemieckiej (18 I 1945) napisał broszurę Uspołecznienie własności prywatnej (niepublikowana). Pod koniec lutego 1945 uczestniczył w krakowskim posiedzeniu Komitetu Wykonawczego Zarządu Głównego SP, na którym postanowiono kontynuować działalność konspiracyjną. Następnie przeprowadził się do Bydgoszczy, gdzie w marcu t.r. podjął pracę na stanowisku dyrektora oddziału BGK.

Po wznowieniu jawnej działalności SP uczestniczył S. (15 VII 1945) w Warszawie w kongresie Stronnictwa, na którym wraz z Braunem opracował jego deklarację ideową i wszedł w skład Zarządu Głównego. Pod koniec lipca i 12 XI t.r. wziął udział w Toruniu w negocjacjach zjednoczeniowych Zarządu SP z Zygmuntem Felczakiem, kierującym kryptokomunistycznym Stronnictwem Zrywu Narodowego (SZN). Po połączeniu organizacji 14 XI został w SP przewodniczącym Głównej Komisji Rewizyjnej oraz komisji programowej; do poł. grudnia zredagował statut, a następnie program Stronnictwa. W grudniu został I wiceprezesem pomorskiego Zarządu Wojewódzkiego SP; założył wówczas kilka kół fabrycznych SP w Bydgoszczy, co wywołało interwencję władz u sekretarza tamtejszego Komitetu Wojewódzkiego PPR Antoniego Alstera. Po próbie zamachu na S-a (31 XII), przeprowadzonego prawdopodobnie przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (UBP), kierownictwo SP przeniosło go 12 II 1946 do Warszawy. S. podjął tam pracę jako dyrektor dep. kontroli inwestycji BGK, a w SP przewodniczył od 10 III t.r. komisji społeczno-gospodarczej. Nawiązał też współpracę z ukazującym się od marca do lipca organem SP, warszawskim tygodnikiem „Odnowa”, gdzie opublikował artykuły, m.in.: Nasza chrześcijańska rewolucja (nr 1) i Lewica katolicka (nr 17), podkreślające radykalny i lewicujący charakter doktryny chrześcijańskiej. T.r. wszedł w skład redakcji „Tygodnika Warszawskiego”, kierowanej przez ks. Zygmunta Kaczyńskiego. Uważany za ugodowego wobec władz, w narastającym konflikcie między zwolennikami orientacji chadeckiej a byłymi działaczami SZN, opowiedział się jednak za kursem antykomunistycznym i 4 VI w Jędrzejowie wygłosił antyreżimowe przemówienie. W rezultacie został na krótko aresztowany przez UBP, a 17 VII zawieszony w prawach członka SP przez Komitet Wykonawczy zdominowany przez byłych działaczy SZN. Mimo to następnego dnia uczestniczył w posiedzeniu Zarządu Głównego SP, na którym na wniosek prezesa Karola Popiela zawieszono działalność Stronnictwa. Jesienią na audiencji u prymasa Augusta Hlonda zdyskredytował wraz ze Stanisławem Bukowskim starania Bolesława Piaseckiego o poparcie dla utworzenia nowej partii chadeckiej. W „Gazecie Warszawskiej” (1947 nr 2) ogłosił artykuł Radykalizm ruchu chrześcijańsko-społecznego w Polsce, w którym przedstawił propozycję ułożenia stosunków między ruchem chrześcijańsko-społecznym a władzami, rozpoczynając polemikę na ten temat w prasie katolickiej. Nawiązał współpracę z ukazującym się od r. 1947 kwartalnikiem „Spółdzielczy Przegląd Naukowy”. Po uchwaleniu przez Sejm Ustawodawczy «Deklaracji praw obywatelskich» był S. współautorem memoriału z 20 II t.r. dziewięciu działaczy SP do premiera Józefa Cyrankiewicza, proponującego powołanie w Polsce partii chadeckiej. Dn. 25 III, razem z pozostałymi autorami, został przyjęty przez Cyrankiewicza, ale postulat nie został zrealizowany. W marcu spotkał się S. z przybyłym nielegalnie do Polski działaczem Stronnictwa Narodowego, Adamem Doboszyńskim.

Po opuszczeniu kraju przez Popiela (26 X 1947) i nasileniu represji wobec działaczy opozycji S., stopniowo degradowany w BGK, zaczął obawiać się aresztowania. Postanowił zbiec za granicę i w tym celu nawiązał kontakt z grupą przemytniczą. Dn. 20 VII 1948 w Gdyni wszedł z żoną nielegalnie na pokład statku płynącego do Szwecji; na wysokości Półwyspu Helskiego statek został jednak zatrzymany, a S-a i jego żonę aresztowali funkcjonariusze UBP. Podczas przesłuchań odrzucił S. propozycję podjęcia współpracy z tygodnikiem „Dziś i jutro” Piaseckiego, w zamian za uwolnienie. Przetrzymywany w odizolowanej celi więzienia przy ul. Rakowieckiej na Mokotowie, stanął dopiero w maju 1950 przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie oskarżony o kierowanie «Centralnym Nielegalnym Ośrodkiem SP», spotkanie z Doboszyńskim, bezprawne posiadanie dewiz i nielegalne przekroczenie granicy. Dn. 30 V t.r. został skazany na 15 lat więzienia. Karę odbywał w zakładzie we Wronkach. Dn. 24 II 1955 zwrócił się do Prokuratury Generalnej z prośbą o zwolnienie, podważając akt oskarżenia i wskazując na złamanie procedury karnej. Po ogłoszeniu 27 IV 1956 amnestii został zwolniony warunkowo 17 V t.r. Wszedł wtedy do nieformalnej grupy chrześcijańsko-społecznej, skupionej wokół Wacława Bitnera; starał się o zwolnienie więzionych jeszcze kolegów oraz o własną rehabilitację. Dn. 12 X przekazał podsekretarzowi stanu w Min. Sprawiedliwości Zenonowi Kliszce memorandum postulujące wprowadzenie elementów gospodarki rynkowej, a w związku z planowanymi na styczeń 1957 wyborami do Sejmu – utworzenie chadeckiego klubu parlamentarnego z trzydziestoma mandatami. Po przełomie październikowym 1956 r. i dojściu do władzy Władysława Gomułki, 5 XI t.r. ponownie złożył Kliszce (wówczas już najbliższemu współpracownikowi Gomułki) podobny w treści memoriał. Tego samego dnia, podczas składania wniosku o wydanie paszportu na wyjazd do Francji, przedstawił podsekretarzowi stanu w MSW Juliuszowi Hibnerowi memoriał O pełną demokratyzację życia publicznego w Polsce. Starania S-a o utworzenie partii chadeckiej okazały się wtedy i potem bezowocne wobec powstania za zgodą władz Koła Poselskiego «Znak», niemającego charakteru stronnictwa politycznego; odtąd S. oskarżał środowisko „Znaku” i „Tygodnika Powszechnego” o ograniczenie żądań politycznych. Dn. 12 X 1957 został przez Izbę Karną Sądu Najwyższego zrehabilitowany, a pod koniec r. 1958 otrzymał odszkodowanie.

W r. 1957 nawiązał S. współpracę z Zakł. Nauk Ekonomicznych PAN, ale mimo starań nie otrzymał tam etatu. W tym okresie przetłumaczył z języka angielskiego prace: J. Robinson „Akumulacja kapitału” (W. 1958), Michała Kaleckiego „Teorie dynamiki gospodarczej” (W. 1958) oraz wspólnie ze Stefanem Perczyńskim J. A. Estey’a „Cykle koniunkturalne” (W. 1959). Napisał rozprawę Planowanie a wzrost gospodarczy, ale jej nie ogłosił. Od maja do czerwca 1958 przebywał na stażu w École Pratique des Hautes Études w Paryżu, a od stycznia do października 1959 na stypendium Forda w Columbia University w Nowym Jorku, gdzie bezskutecznie starał się zatrudnić. W USA poznał m.in. H. Kissingera. Spotykał się z działaczami emigracyjnego SP, Popielem i Konradem Sieniewiczem; zarzucając im odejście od radykalizmu społecznego, chwalił rozwój gospodarczy kraju i «sojusz» z ZSRR. W drodze powrotnej z USA zatrzymał się ponownie we Francji, gdzie odwiedził fabrykę trykotów; za pośrednictwem przyjaciela, Tadeusza Sołowieja przesłano na wskazane przez S-a adresy w Polsce wyroby tej fabryki; pozwoliło to S-owi zgromadzić 81 tys. zł na wykup mieszkania spółdzielczego. W r. 1960 został S. członkiem Stow. Przyjaciół ONZ. Dn. 22 III 1961, na wniosek Wacława Auleytnera, przyjęto go, wraz z Jerzym i Juliuszem Braunami, Zygmuntem Kopankiewiczem i Władysławem Siłą-Nowickim, do warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej (KIK). W liście do Popiela przedstawiał S. wstąpienie grupy byłych działaczy SP do KIK jako próbę reaktywowania działalności stronnictwa w duchu programu «Unii». Wkrótce założył w KIK sekcję Katolickiej Myśli Społecznej i w r. 1962 opracował w niej «tezy katolickiej nauki społecznej», w sferze gospodarczej podobne do postulatów przedstawionych w memorandum Kliszce, wzbogacone natomiast o sformułowania upominające się o wolność jednostki. Był też S. współautorem wypracowanych przez sekcję «tez politycznych», wzywających katolików do aktywności w sprawie demokratyzacji ustroju PRL. W r. 1961 ponownie wyjechał do Francji, a po powrocie zatrudnił się t.r. w Spółdzielni Pracy «Plan» jako doradca ekonomiczny i kierownik kursów językowych; w lutym 1962 został z tej pracy zwolniony. T.r. przetłumaczył z języka angielskiego książkę „Kapitalizm w obliczu automatyzacji” G. S. Wheelera (W.). W tym okresie Służba Bezpieczeństwa (SB) uznała, że S. prowadzi «nieobliczalną i szkodliwą politycznie działalność». Inwigilowany przez co najmniej ośmiu informatorów, był S. wzywany na rozmowy z funkcjonariuszami SB, którzy zalecali mu zajęcie się wyłącznie pracą naukową; nakłaniany do współpracy, podawał jedynie ogólnikowe informacje o politykach emigracyjnych. W tym czasie Urząd Skarbowy zarzucił mu nieuczciwe wzbogacenie się i nałożył na niego grzywnę w wysokości 100 tys. zł. S. odwołał się i ostatecznie w r. 1963 wysokość grzywny ustalono na 23311 zł. T.r. nie wydano mu paszportu na wyjazd do Włoch.

W r. 1964 rozpoczął S. współpracę z warszawskimi czasopismami ekonomicznymi: „Rynki Zagraniczne” i „Handel Zagraniczny”. Napisał też w tym okresie nieopublikowane prace: Maksymalizm i minimalizm katolicki, polemizującą z poglądami Andrzeja Micewskiego, oraz (na zlecenie warszawskiego KIK) Podstawa i rozwój katolickiej myśli i nauki społecznej. W kwietniu t.r., podczas audiencji u prymasa Stefana Wyszyńskiego, skrytykował warszawski KIK za nieprzestrzeganie katolickiej doktryny społecznej. Od lutego 1965 współpracował z Wyszyńskim i coraz ostrzej krytykował warszawski KIK za słabe zaangażowanie w bieżącą politykę, brak prac programowych, niedostateczną kontrolę nad Klubem Poselskim «Znak» oraz nadmierne uzależnienie od środowiska „Tygodnika Powszechnego”. Propagował własną ideę «chrześcijańskiego komunizmu»; przeciwstawiając go systemowi politycznemu PRL, wzywał działaczy KIK do podjęcia próby reformy ustrojowej w Polsce. Stale liczył na reaktywowanie SP i w tym celu kontaktował się z przedstawicielami władz PZPR, m.in. z ministrem spraw wewnętrznych gen. Mieczysławem Moczarem (właśc. Mikołaj Demko). Od początku r. 1965 pracował w Min. Finansów jako starszy radca w Biurze Współpracy Gospodarczej z Zagranicą. T.r. habilitował się z ekonomii na Uniw. Warsz. na podstawie pracy Ewolucja zasad polityki pieniężnej w krajach kapitalistycznych (W. 1965) i otrzymał tam stanowisko docenta. Od r. 1967 był członkiem korespondentem Tow. Naukowego KUL oraz członkiem Stow. Autorów «ZAIKS». Współpracował odtąd z założonym przez Janusza Zabłockiego Ośrodkiem Dokumentacji i Studiów Społecznych. Po strajkach studenckich i kryzysie politycznym w marcu 1968 nasilił starania o reaktywowanie partii chadeckiej w oparciu o część członków KIK. W memoriale, skierowanym do Wyszyńskiego 14 V t.r., postulował zwiększenie roli Kościoła hierarchicznego i katolików świeckich w demokratyzacji państwa, przy zachowaniu dominującej roli PZPR. W sierpniu domagał się przebudowy struktur KIK-ów oraz poparcia dla wojsk Układu Warszawskiego, które 21 VIII wkroczyły do Czechosłowacji. W czasie obrad zarządu KIK 18 XII postulaty S-a zostały odrzucone.

W grudniu 1968 przeszedł S. na emeryturę. Rozpoczął wówczas współpracę z Inst. Finansów, na którego zlecenie napisał prace: Aktualna dyskusja nad reformą światowego systemu walutowego (W. 1969) i Przyszłość światowego systemu walutowego (W. 1971). W l. 1970–2 przełożył ok. 100 artykułów z ekonomicznej prasy anglojęzycznej, opublikowanych w wydawanym przez Instytut kwartalniku „Przegląd Zagranicznej Literatury Światowej” (nieprzeznaczony do rozpowszechniania). Współpracował w tym okresie z warszawskim miesięcznikiem „Wiadomości Narodowego Banku Polskiego”. Nie znajdując poparcia w KIK, zapisał się w r. 1969 do Tow. Kultury Moralnej (został w nim przewodniczącym komisji rewizyjnej), w którym propagował ideę powołania Narodowo-Ludowego Stronnictwa Pracy, respektującego sojusz z ZSRR. Występował z odczytami w Tow. Przyjaźni Polsko-Indyjskiej i Polskim Tow. Ekonomicznym, przez Konstantego Turowskiego był zapraszany z wykładami na KUL. Polecony przez Józefa Kwasiborskiego, wszedł w r. 1970 w skład działającej przy katedrze św. Jana w Warszawie Archikonfraterni Literackiej. T.r. bezskutecznie zabiegał w emigracyjnym SP o wydanie swej książki Essays on Christian Socialism, napisanej pod wpływem koncepcji szwedzkiego ekonomisty G. Adlera-Karlssona. W r. 1971 napisał kolejne nieopublikowane prace: Chrześcijańska myśl i działalność społeczna w okresie okupacji (na zamówienie KUL) oraz Warunki odnowy społecznej w Polsce. Dwukrotnie w tym okresie przedkładał Wyszyńskiemu projekty powołania stronnictwa chrześcijańsko-społecznego, ale nie uzyskał jego aprobaty, toteż od r. 1971 jego współpraca z prymasem osłabła. W kolejnych niepublikowanych pracach, m.in. W sprawie deklaracji ideowej Klubów Inteligencji Katolickiej (1972) oraz W sprawie reorganizacji Klubów Inteligencji Katolickiej (1972) nadal polemizował z KIK-ami. Dzięki poparciu prezesa Tow. Kultury Moralnej Stefana Matuszewskiego wyjechał w r. 1973 do Włoch, gdzie działaczom emigracyjnego SP przedstawił koncepcję utworzenia w kraju kierowanego przez siebie koncesjonowanego SP; idea ta nie została przez rozmówców podjęta. Na zlecenie Inst. Finansów ogłosił kolejne prace ekonomiczne: Perspektywy monetarne złota (W. 1973), Ewolucja Systemu SDR-ów w świetle aktualnej dyskusji nad reformą światowego systemu walutowego (W. 1973), Czynniki opóźniające reformę światowego systemu walutowego (W. 1976) i Problem opanowania inflacji jako czynnik reformy światowego systemu walutowego (W. 1978). Prace te, nieliczne na polskim rynku wydawniczym, przedstawiały w oparciu o literaturę światową rozwój systemu bankowego za granicą po pierwszej wojnie światowej. Wobec zarysowującego się kolejnego kryzysu politycznego S. raz jeszcze zaatakował oblicze ideowe KIK-ów w niewydanej pracy Koniec „minimalizmu” katolickiego (1976), a swe poglądy polityczne przedstawił w również niepublikowanej rozprawie Możliwości i warunki współpracy chrześcijan z marksistami (1977). W tym czasie wytoczył proces Polskiej Izbie Handlu Zagranicznego, wydawcy czasopism „Rynki Zagraniczne” i „Handel Zagraniczny”, o zaliczenie mu stałych honorariów z tych pism do wymiaru emerytury; 22 VIII 1975 proces ostatecznie przegrał. Zakończył współpracę z Inst. Finansów i w r. 1978 przez Włochy, Francję, Wielką Brytanię i Kanadę wyjechał do USA. W Rzymie uczestniczył z Turowskim i Czesławem Strzeszewskim w obradach emigracyjnego SP, podczas których powołano Chrześcijańsko-Społeczny Ośrodek Polskiej Inicjatywy Politycznej, z zadaniem utworzenia w kraju grupy wspierającej działalność Kościoła w dziedzinie społecznej i kulturalnej. W Nowym Jorku, na zaproszenie Kissingera, uczestniczył 14–16 V t.r. w konferencji World Council of Alumni (Światowa Rada Absolwentów). W USA przebywał do poł. marca 1979, odwiedzając wydziały ekonomiczne niektórych uniwersytetów, a następnie wyjechał do Wenezueli, gdzie pozostał do lipca t.r. Po powrocie do kraju ogłosił syntezę swoich publikacji z l. 1969–78 pt. Reforma światowego systemu walutowego (W. 1980) oraz artykuły Gold a Barbarous Relic or an Indispensable Monetary Instrument („Acta Monetaria” 1980) i Die Rolle des Goldes im Comecon („Gold-Rohstoff, Hortungsobjekt, Währungsmetall. Festgabe für Professor Dr. Gerhard Merk”, Frankfurt am Main 1981). Współpracował w tym okresie z kolejnymi pismami warszawskimi: tygodnikiem „Życie Gospodarcze” oraz miesięcznikami „Gospodarka Planowa” i „Finanse”. Ogółem z zakresu ekonomii napisał 119 prac.

Po powstaniu NSZZ „Solidarność” przystąpił S. w marcu 1981 do popieranego przez władze, nacjonalistycznego Zjednoczenia Patriotycznego «Grunwald», kierowanego przez Bohdana Porębę; wszedł do Prezydium jego Rady Krajowej. Dn. 8 III t.r. na zorganizowanym przez «Grunwald» wiecu pod gmachem byłego Min. Bezpieczeństwa Publicznego wygłosił przemówienie z akcentami nacjonalistycznymi i antysemickimi; skrytykowany za to przez zarząd KIK, wystąpił w tym miesiącu z klubu oraz z Archikonfraterni Literackiej. W r. 1983 w „Biuletynie Informacyjnym” (nr 2) Zjednoczenia Patriotycznego «Grunwald» ogłosił artykuł Wybitni chrześcijanie o socjalizmie; t.r. napisał też ostatnią nieopublikowaną pracę Metoda i zakres dialogu chrześcijańsko-marksistowskiego. W r. 1984 ponownie uczestniczył w Nowym Jorku w konferencji World Council of Alumni; przebywał wtedy też w Filadelfii. Od t.r. należał do kolejnych organizacji wspieranych przez władze: ZBoWiD, Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON) oraz Stow. Autorów Polskich. W styczniu 1987 zaprzestał publikacji w „Biuletynie Informacyjnym” «Grunwaldu», a w czerwcu 1988 wystąpił z tej organizacji, uznając przynależność do niej za błąd. We wrześniu t.r. zwrócił się listownie do przewodniczącego Rady Państwa gen. Wojciecha Jaruzelskiego i prymasa Józefa Glempa z prośbą o dopuszczenie go do planowanych obrad Okrągłego Stołu; prośba nie została spełniona. Po nasileniu choroby oczu przeniósł się w lipcu 1989 do Poznania pod opiekę córki swej drugiej żony, Aldony Rudnickiej. Uczestniczył w kwietniu 1990 w Warszawie w III Kongresie odrodzonego SP (odtąd: Chrześcijańsko-Demokratyczne SP), kierowanego przez Siłę-Nowickiego. Został na nim honorowym członkiem Komitetu Wykonawczego Zarządu Głównego oraz seniorem Stronnictwa.

W pamięci współczesnych zapisał się S. pozytywnie: «był to człowiek bardzo bojowy, doskonały ekonomista, bardzo odważny i dużo ryzykujący» (J. Giedroyc). «Postać ciekawa, choć kontrowersyjna. Uważał się za chrześcijańskiego socjalistę, że chrześcijanie powinni miłości bliźniego, uporządkowania życia, mieć swój program. Program społeczny Kościoła» (S. Kisielewski). «Zapatrzony we wzorce pierwszych gmin chrześcijańskich, pragnął budować nowy model socjalizmu, czy nawet komunizmu. Próbował żenić św. Tomasza z Karolem Marksem. Nieustannie pisał. Rzec można nawet, że za dużo. I – co gorsze – przeskoczył z dobrze znanej sobie dziedziny ekonomii, do zagadnień politycznych i do problematyki moralnej» (Hoppe). S. zmarł 10 III 1992 w Poznaniu, został pochowany na cmentarzu Junikowskim. Był odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi (1937), Warszawskim Krzyżem Powstańczym (1984) i Złotą Odznaką Polskiego Tow. Ekonomicznego (1988).

S. był dwukrotnie żonaty; w pierwszym małżeństwie zawartym w r. 1931 z Kamillą (Kamilą) Wojciechowską (1896–1959), 1.v. Wollen, córką Władysława i Anieli z Makowskich (1874–1971), pasierbicą gen. Stanisława Springwalda (zob.), aktorką teatralną występującą m.in. w Teatrze Polskim w Wilnie pod nazwiskiem Wrońska, po r. 1948 za próbę ucieczki do Szwecji skazaną na pięć lat, a więzioną przez trzy i pół roku, miał syna Józefa (zm. ok. 1935). Drugie małżeństwo, zawarte w r. 1962 z Zofią Hajdamowicz, 1.v. Grabiańską, było bezdzietne.

Zbiór dokumentów oraz rękopisy S-a, wraz z odziedziczonym archiwum gen. Springwalda, Aldona Rudnicka ofiarowała w r. 1993 Książnicy Pomorskiej w Szczecinie.

Bibliografia czasopism warszawskich 1579–1981, Oprac. K. Zawadzki, W. 2001 III; Encyklopedia „Białych Plam”, Radom 2006; Kisielewski S., Abecadło Kisiela, W. 1990; Opozycja parlamentarna w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 1945–1947, Oprac. R. Turkowski, W. 1997; Słown. pseudonimów, IV; Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, L. 1995 III (bibliogr.); – Andrusiewicz A., Stronnictwo Pracy 1937–1950, W. 1988; Bujak W., Historia Stronnictwa Pracy 1937–1945–1950, W. 1988; Chrzanowski W., Pół wieku polityki, W. 1997; Fik M., Kultura polska po Jałcie, W. 1991 I; Giedroyc J., Autobiografia na cztery ręce, W. 1994; Habielski R., Dokąd mamy iść?, W. 2006; Hołubicki M., Prasa powstaniowa Stronnictwa Pracy, „Chrześcijanin w Świecie” 1984 nr 131–132 s. 109, 123; tenże, Stronnictwo Pracy w czasie Powstania Warszawskiego, „Ład” 1982 nr 19 s. 4; Kaczorowski S., Z wojennych kart Stronnictwa Pracy, „Ład” 1982 nr 11 s. 5; Kersten K., Narodziny systemu władzy, P. 1990; Król M., Style politycznego myślenia. Wokół „Buntu Młodych” i „Polityki”, Paryż 1979; Lewandowska S., Polska konspiracyjna prasa informacyjno-polityczna 1939–1945, W. 1982; taż, Prasa okupowanej Warszawy 1939–1945, W. 1992; Łatyński M., Nie paść na kolana, Londyn 1985; Łętocha R., „Oportet vos nasci denuo”. Myśl społeczno-polityczna Jerzego Brauna, Kr. 2006; Łętowski M., Dwa tygodniki. „Tygodnik Warszawski” i „Tygodnik Powszechny” (1945–1953) w życiu katolicyzmu społecznego w Polsce, „Chrześcijanin w Świecie” 1985 nr 146 s. 43, 46; Majchrowski J. M., Geneza politycznych ugrupowań katolickich. Stronnictwo Pracy, grupa „Dziś i jutro”, Paryż 1984; tenże, Stronnictwo Pracy. Działalność polityczna i koncepcje programowe 1937–1945, W. 1979 s. 69, 71, 77, 84, 86, 89, 92; Matusak P., Edukacja i kultura Polski podziemnej 1939–1945, Siedlce 1997; Piotrowski M., Służba idei czy serwilizm?, L. 1994; Przeciszewski T., Kazimierz Studentowicz – wybitny przywódca, więzień polityczny i teoretyk ruchu chrześcijańsko-społecznego w Polsce (1903–1992), (mszp. w posiadaniu autora); tenże, Radykalny chrześcijański demokrata Kazimierz Studentowicz (1903–1992), „Chrześcijan w Świecie” 1993 nr 4 s. 123–47; Stomma S., Trudne lekcje historii, Kr. 1998; Terej J. J., Rzeczywistość i polityka, W. 1971; Turowski K., Dzieje Stronnictwa Pracy w latach 1945–1946, „Chrześcijanin w Świecie” 1982 nr 103 s. 32, 45; tenże, Gospodarka planowa w koncepcji katolicko-społecznej, Kr. 1947 s. 31; tenże, Historia ruchu chrześcijańsko-demokratycznego w Polsce, W. 1989 II; Zabłocki J., Chrześcijańska Demokracja w kraju i na emigracji 1947–1970, L. 1999; – Dąbrowska M., Dzienniki powojenne 1945–1949, W. 1996 I; Exodus Warszawy. Ludzie i miasto po powstaniu 1944, Oprac. M. Berezowska, E. Borecka, W. 1992 I; Hoppe J., Wspomnienia, przyczynki, refleksje, Londyn 1972; Kazimierz Studentowicz, folder Książnicy Szczecińskiej, Szczecin 10 IX 1993; – IPN w W.: sygn. BU 01228/1058 (mf. 53986/2), sygn. BU 1007/213, sygn. BU EAGB 23123; Książnica Pomor. w Szczecinie: sygn. 2377, 2388, 2403, 2413, 2414, 2416, 2417, 2419, 2423, 2424; – Informacje rodziny, Anny Filek i Aldony Rudnickiej z P., oraz Janusza Zabłockiego z W.

Stanisław Jan Rostworowski